A do ketë mobilizim shoqëror në Shqipëri?

Gjithmonë më ka intriguar teoria e demokracisë nga terreni, e thënë ndryshe ‘bottom – up democracy’. Nuk kam pasur dëshirë/kuriozitet më të madh se sa të shikoja të lëvizte diçka nga terreni shqiptar. Për të dhënë një përkufizim të sintetizuar, demokracia nga poshtë – lart është ajo demokraci pjesëmarrëse, e cila mobilizon qytetarët e një vendi për të marrë pjesë në jetën politike në vend.  Konteksti ynë historik dhe strukturat shoqërore, bazat e pushtetit shtetëror, nuk na kanë lejuar që të ketë një lëvizje nga ne, populli. Në fakt, për të pasur një lëvizje nga terreni ose një revolucion shoqëror, duhet të kemi dy faktorë: e para është kriza e institucioneve shtetërore që mund të shkaktohet si nga faktorë ndërkombëtarë ashtu edhe të brendshëm. Në rastin e Shqipërisë mund të flasim për një sërë ngjarjesh politike që kanë alarmuar jo pak organizatat e të drejtave të njeriut dhe që kanë vënë në pikëpyetje legjitimitetin e qeverisë aktuale. Si rezultat, besueshmëria tek institucionet sa vjen e dobësohet, duke sjellë si rezultat një regjim që po humbet autoritetin dhe legjitimitetin e tij. Mos të harrojmë që vlerat dhe institucionet i kemi krijuar vetë ne, njerëzit. Aktorët politikë brenda kuadrit institucional kanë një sërë preferencash dhe për të favorizuar këto të fundit sillen në mënyrë instrumentale përmes llogaritjes strategjike kosto-perfitim. Pra, janë institucionet që vendosin ‘rregullat e lojës’, përkufizojnë strategjitë e disponueshme dhe një sërë alternativash. Por ato nuk janë krijuar natyralisht. Ne i kemi krijuar. Dhe nëse nuk i shërbejnë më nevojave tona, ne, njerëzit, kemi fuqinë për t’i  riformuar/ristruktuar ato. Ashtu si edhe pohojnë shumë analistë, dobësia e institucionenve është si elefanti. Nuk e dimë si ta përkufizojmë madhësinë e tij, por jemi të sigurt që ekziston kur e kemi para syve. Në fakt institucionet  mbijetojnë vetëm kur tregojnë që janë të afta të mbrojnë legjitimitetin e tyre. Kur njerëzit humbasin besimin tek  institucionet dhe fillojnë  të veprojnë sikur mos të ekzistonin, ato institucione humbasin automatikisht legjitimitetin. Faktori i dytë, dhe më i rëndësishëm, është modeli i strukturës shoqërore. Ky model, vendos se cili grup dhe cilët individë mund të influencojnë masat. Po cila ka qenë forma e regjimit paraprak dhe cilat kanë qenë kufizimet e tij në rastin e Shqipërisë? Shqipëria është gjendur në linjat ndarëse midis një shteti, fisnor, fshatar dhe kanunor me një shoqëri para-moderne. Ndryshimet themelore në strukturën e shoqërisë shqiptare ndodhën me reformat e Tanzimatit, ku bajraku pësoi goditjen e parë politikisht. Kur populli shqiptar fitoi pavarësinë në 1912, kishte pak përvojë në vetë-qeverisje. Shqiptari i zakonshëm nuk kishte votuar ndonjëherë në zgjedhje dhe kishte pak ose aspak njohuri për strukturën dhe funksionimin e qeverisë. Nga ana tjetër, aplikimi i Kanunit u komplikua kur u ndesh me strukturat ligjore të fesë dhe të shtetit. Kështu, forma e regjimit paraprak përcaktoi në një farë mënyre ‘fatin’ tonë, pra nëse do kishim mobilizim apo jo dhe nëse po, ç’lloj mobilizimi do të kishim. Revolucioni shoqëror është kombinimi i transformimeve të strukturave shoqërore. Një shembull është revolucioni kinez, që ndryshe nga ai amerikan, ishte një revolucion social, duke ndryshuar gjithë rendin shoqëror. Synimi ynë nuk duhet  të jetë vetëm politik, duke bërë që pushteti të kalojë nga një dorë në tjetrën, por mbi të gjitha shoqëror. Një mobilizim social fillon me mënyrën se si ne përqasemi me jetën e përditshme. Në kontekstin e sotëm, mobilizimi ndodh kur njerëzit ndalojnë së besuari një gjë, dhe fillojnë të besojnë diçka tjetër; pra braktisin mënyrat e vjetra të jetuarit, dhe fillojnë të jetojnë në mënyra të reja. Unë nuk di t’i përgjigjem pyetjes që ky artikull propozon në fillim, sepse kjo varet nga çdo njëri prej nesh dhe se çfarë lejojmë të na mobilizojë. Jemi ne që vendosim për mënyrën sesi i fitojmë paratë, sesi shpenzojmë kohën e lirë, si përqasemi me familjen tonë, miqtë, kolegët etj. Çdo gjë fillon me ndjenjën krenare që kemi për të shkuar të votojme dhe jo ta shesim atë për 50.000 lekë të vjetra ose një premtim elektoral etj etj. Antonio Gramsci bëri të rrihnin shumë zemra teksa thoshte ‘Studioni, sepse do kemi nevojë për gjithë inteligjencën tuaj; debatoni, sepse do të na duhet gjithë entuziazmi juaj; organizohuni, sepse do kemi nevojë për të gjithë forcën tuaj”. Po ku është entuziazmi ynë? Po forca jonë për të thënë ‘jo’? Çdo aktivitet që konstaton individualitetin dhe autonominë tonë nga institucionet është në vetvete një akt thellësisht revolucionar. Dhe ky është fillimi.

Dështoi demokracia apo shteti?

Shumë shpesh në Shqipëri qarkullon thënia ‘është një fazë që duhet ta kalojmë si e gjithë bota’. Kjo frazë na qetëson disi duke menduar se kjo etapë e quajtur ‘tranzicion’, është një proces normal, përmes të cilit duhet të kalojmë për të konsoliduar përfundimisht modelin demokratik në vend. Kanë kaluar më shumë se 20 vjet nga lëvizja  studentore, që mund të kishte qenë fillimi i një demokratizimi të vendit, por gjërat nuk vijuan si shumë prej nesh mendonin se do ishte rrjedha normale e këtij procesi. Përmbysje të regjimeve të caktuara kanë pa diskutim efektin e tyre, por…demokracia nuk është aspak një destinacion i sigurt drejt së cilës ishim duke u drejtuar. Në shumicën e rasteve nuk ka garanci që një vend i quajtur ‘në tranzicion demokratik’ do adoptojë automatikisht modelin demokratik edhe pse ky i fundit mund të ketë qenë qëllimi fillestar i atyre që i dhanë jetë. Shqipëria ka kaluar tashmë fazën e tranzicionit dhe gjendet në të ashtuquajturën ‘zonën gri’. Të jesh në ‘zonën gri’ do të thotë që koha e presupozuar që një vend të konsolidojë modelin demokratik, ka kaluar dhe ai tashmë ndodhet në një faze ku shanset më të mëdha janë ato për të kaluar në një regjim autoritar liberal. Tranzicioni drejt demokracisë është konsideruar si një proces biologjik, si një shtatëzani, që nëse kalon koha e caktuar dhe foshnja nuk lind, do të thotë që ka vdekur brenda embrionit. Është e vërtetë që Shqipëria ka adoptuar modele demokratike me një kuadër ligjor perëndimor, por të paplotësuar, dhe te kjo zbrazësi kanë gjetur mundësinë shumë aktorë për të luajtur lojërat e tyre personale. Fakti që 20 vitet e para u quajtën tranzicion, nuk përbënte garanci që Shqipëria do shndërrohej në një demokraci të suksesshme. ‘Stand by ‘ i Shqipërisë nuk është një rast i panjohur për historinë e demokracisë. Dështimi për demokratizim është një ‘déjà vu’ për kontinentin europian, ku valët e kryengritjeve për të kërkuar regjime politike liberale filluan në fund të shek. XIX deri në fillim të shek. XX. Kjo ndodhi në Gjermani pas unifikimit në 1871. Këtu grupe të shumtë bënin presion për reforma politike dhe për demokratizimin e vendit por për shkak se institucionet politike nuk reaguan ndaj kësaj fryme, këto grupe filluan të polarizoheshin drejt ideve ekstremiste. Pra kjo valë demokratizimi nuk ndaloi që Gjermania të përqafonte më vonë idetë naziste. Në Spanjë pas një periudhe tranzicioni demokratik, u formua një republikë me një kushtetutë demokratike, por që më vone, jo vetëm dështoi, por i përkeqësoi gjërat duke injoruar kërkesat e klasave të ulëta dhe të mesme dhe duke shtuar instabilitetin e dhunën. Austria para 1914-s po i përgjigjej reformave demokratike, por këto lëvizje nuk rezistuan gjatë, sepse nuk kënaqnin skeptikët dhe strukturat e perandorisë po cenoheshin. Republika e Tretë e Francës në 1875, aprovoi të drejtat civile dhe politike, por u ndalua më vonë nga forcat monarkike, konservatore dhe fetare dhe ndarjet social-politike në vend. Pra, para 1914-s, edhe pse Europa e kishte kaluar këtë valë demokratizimi, pak shtete mundën të shndërronin tranzicionin në një proces demokratik të suksesshëm. Rezultati? Italia përqafoi fashizmin, Gjermania nazizmin, Spanja dhe Austria luftërat civile, ndërkohë që Franca trashëgoi një republikë të dobët që u be pre e pushtimit nazist. Demokracia mund të vijë në mënyra të ndryshme në kontekste të ndryshme, por asnjëherë nuk vjen lehtësisht. Në praktikë, shumë pak shtete në historinë e demokracisë kanë pasur një proces  demokratizimi gradual, liberal dhe të qetë dhe ne nuk mund të bëjmë përjashtim. Shumica e shembujve më lart tregojnë që ndarjet ideologjike dhe mungesa e një ure lidhëse midis njerëzve dhe institucioneve, ka bërë që shumë lëvizje të dështojnë. Këto raste tregojnë që mundësitë që Shqipëria të devijojë nga një proces demokratik normal janë të shumta. Një shembull nga e kaluara është konflikti i brendshëm i revolucionarëve të qershorit. Noli kishte ide të qarta për një formë qeverisjeje republikane, ndërkohë që Bajram Curri dhe Luigj Gurakuqi ishin për një monarki kushtetuese. Pra, ishin bashkë për të përmbysur regjimin zogist, por nuk ranë dakord mbi pika të tjera. I njëjti fenomen ndodhi në 1848 në Prusi, në konfliktin midis radikalëve dhe centristëve, ku të parët ishin pro formës republikane dhe të dytët debatonin nëse duhej të përfshinin Austrinë brenda territorit. Dhe ashtu si Zogu u kthye në Dhjetor 1924 ashtu edhe Frederick Willian IV përfitoi nga situata e përçarë dhe u kthye në pushtet. A është rasti i Shqipërisë dështimi i demokracisë apo dështimi i një shteti? Unë do zgjidhja këtë të fundit si përgjigje. Ne duhet të fokusohemi, jo tek një demokraci që na siguron vetëm një legjislacion të mirë, por tek një demokraci që krijon urën midis popullit dhe sistemeve politike, një demokraci që s’mund të garantohet nga asistenca ndërkombëtare.

Pavarësi e gjyqësorit, jo shkëputje nga varësia ligjore

Vetëm para disa dekadash, gjyqtarët edhe në vendet më demokratike, nuk ishin më shumë se ç’i përkufizonte Montesquieu, pra “bouche de la loi”, që në fjalë të tjera do të thotë “goja e ligjit”. Aktualisht, në vendet demokratike, por edhe më pak demokratike, nga gjyqtarët pritet shumë më tepër. Roli dhe impakti i autoriteteve gjyqësore në botë është rritur dhe gjykatat po marrin vendime me ngjyra gjithmonë e më shumë politike që ishin më parë nën kompetencën e qeverive përkatëse. Madje, aq shumë kompetenca kanë marrë disa, si Gjykata e Lartë Amerikane apo Gjykata Kushtetuese Gjermane sa janë ngritur shqetësime për pushtetin e tyre që po kalon limitet e parashikuara nga legjislatori. Pra, gjyqtarët po shndërrohen gjithmonë e më shumë në aktorë politikë përsa i përket vendimmarrjeve. Edhe pse fokusi ka qenë mbi vendet perëndimore, nuk mund të mos vihet re që gjyqësori në vende me politika pak transparente dhe autoritare mbetet pushteti që komentohet më shumë. Shumë vende, si ish-Republikat Sovjetike, Amerika Latine, Kina dhe vendet socialiste të Azisë, që edhe pse janë demokraci jo të konsoliduara, ose vende me autoritarizëm të moderuar, shfaqin një interes në rritje për institucionet gjyqësore. Kur mendojmë për gjyqësorin në Shqipëri, situata duket aq e koklavitur sa, para se të fillosh të shkruash, një seri konceptesh të vijnë në mendje njëri pas tjetrit, ku i pari është ai i shumëpërfoluri: pavarësia e gjyqësorit. Asnjërit prej nesh nuk i ka shpëtuar pa vënë re kërkesën e vazhdueshme të ndërkombëtarëve dhe të BE-së për një pavarësi të gjyqësorit si një nga kushtet kryesore për të marrë statusin kandidat. Pohimi që gjyqësori tek ne nuk është i pavarur nuk i vë kapakun gjithçkaje, e shoqëruar nga pyetja retorike ‘do më ?’ (e thënë nga një taksist pak ditë më parë që po më tregonte që ishte pikë e vrer për një gjyq të shkuar keq), pasi propaganda për një gjyqësor të pavarur, jo vetëm që na serviret në çdo deklaratë politikanësh, por edhe komentohet vazhdimisht si një nga kushtet për të marrë statusin për në BE. Të gjithë flasim për pavarësinë e gjyqësorit, por shumë shpesh nuk e dimë konkretisht çfarë kuptojmë me të. Nuk dua të listoj këtu përkufizimet e panumërta që janë dhënë për pavarësinë gjyqësore, por dua të argumentoj se si koncepti i pavarësisë gjyqësore mund të instrumentalizohet. Në shumë sisteme autoritare siç përmenda më lart, bëhet gjithashtu propagandë për pavarësinë gjyqësore. Atëherë bindesh gjithmonë e më shumë që gjyqësori po jeton një epokë tjetër, që nga një shikim i parë dhe miop, mund të quhej, pse jo, edhe epokë e artë. Por përsëri ka diçka që nuk shkon tek propaganda e pavarësisë gjyqësore ‘tout court’, e aq më pak tek ajo shqiptare. Gjykatat janë si shpata me dy tehe. Nga njëra anë i jepet pushtet nga legjislatori, për të vepruar në mënyrë të pavarur nga pushtetet e tjera dhe nga ana tjetër, kjo propagandë e gjyqësorit përdoret nga politika për çështje të interesit kombëtar, pra për raste kur qeveritë rrezikojnë të humbasin popullaritetin para elektoratit të tyre. Gjykatat në sisteme si ky i yni, janë më komplekse se ç’mund t’i mendojmë dhe tek propaganda për një gjyqësor të pavarur është edhe pika kyçe. Por çfarë i motivon liderët për të propaganduar pavarësinë gjyqësore? Kjo propagandë shërben për ta përdorur gjyqësorin edhe njëherë më shumë në interesin e politikës. Gjykatat në sisteme autoritare përdoren për të vënë mënjanë kundërshtarët politikë, për të përkrahur pretendimet e regjimit për legjitimitet, për të përforcuar administratën brenda makinerisë burokratike të shtetit. Paradoksalisht, gjykatat propagandohen si një pushtet i pavarur nga i cili kërkohet të kufizojnë manovrat e mundshme të politikave personale. Faktorë të jashtëm, si kushtet ekonomike, pushteti ekzekutiv dhe çështjet legale ndikojnë që gjykatat të anulojnë ligje të caktuara. Gjykatat, (në rastin tonë, gjykata kushtetuese) mund të mobilizohen nga aktorë të ndryshëm për çështje të ndryshme të interesave kombëtare (siç ka ndodhur tashmë) dhe këto aleanca bashkëpunojnë me gjykatësit, të cilët kanë synim të ndikojnë në formën politike, por edhe në këtë rast ka mekanizma që punojnë për të përmbajtur këtë aktivizëm gjyqësor. Gjykatat mund të ndikohen nga pushteti ekzekutiv në dy mënyra. Nga njëra anë, gjykatësit ka të ngjarë të mos shfuqizojnë normat në vende me ekzekutiv të fortë, si në Shqipëri, dhe e dyta, nëse vetë ekzekutivi apelon gjykatat, këto të fundit ka shumë të ngjarë të pajtohen me autoritetin ekzekutiv. Një nga strategjitë për të kufizuar aktivitetin e gjyqësorit është krijimi i sistemeve gjyqësore të fragmentuara. Vetëm në fund të 2012, ministri i Drejtësisë pohoi që gjykata e Tiranës është e mbingarkuar ndaj edhe duhej të emëroheshin më shumë gjyqtare. Strategjia e dytë, është duke promovuar disa incentiva institucionale që promovojnë auto-kufizimin e gjyqësorit. Rasti që mund të merret si shembull është ai i mungesës në kuadrin ligjor të kritereve të meritokracisë. Si mund të emërohen gjyqtarë në Gjykatën e Lartë pa punuar më parë në gjykata më të ulëta? Kjo shkakton shumë pështjellim, por mbi të gjitha dekurajim në radhët e gjyqësorit. Një argument tjetër është roli i Gjykatës së Lartë për të harmonizuar vendimet gjyqësore, e thënë më qartë, për të dhënë disa standarde në mënyrë që të udhëheqë gjykatat më të ulëta të marrin vendime konform me ato të Gjykatës së Lartë. Por kontradikta për disa vendime që kanë tërhequr vëmendjen e publikut kanë bërë që të ketë akoma çoroditje në radhët e gjyqësorit për vendimet gjyqësore të ndryshme. Pra abuzimet dhe korrupsioni përkthehet në probleme teknike, logjistike dhe në një nivel të ulët profesional. Këto detaje që duken që ‘s’i ka ardhur akoma koha’ për t’i parë e bashkuar me propagandën për pavarësinë e gjyqësorit bëjnë që gjyqësori të jetë edhe më shumë se më parë mjet i politikës. Edhe pse kuadri ligjor mund t’i ofrojë gjykatave një nivel të lartë pavarësie, pozita e gjyqësorit influencohet nga kombinimi i faktorëve institucionale, ekonomike, dhe kontekstual.

Çfarë po ndodh me Shqipërinë?

Kjo është një pyetje që shumë funksionarë të BEsë ia kanë drejtuar përfaqësuesve shqiptarë në BE dhe politikanëve shqiptarë. Kjo pyetje nuk vjen nga një kureshtje e rëndomtë dhe as nga një shqetësim i radhës që mund të kenë komisionerët e ngarkuar me integrimin e Shqipërisë në BE. Ajo vjen si një dilemë që ka vetë Bashkimi Europian në këtë moment nëse mekanizmat që përdor për vendet aderuese (si kushtëzimi), funksionojnë akoma apo jo. Vlen për t’u theksuar që kushtëzimi, pra kushtet që përdor BE-ja kryesisht për të anëtarësuar vendet aspiruese për në BE (anëtarësimet e 2004 dhe 2007) është konsideruar si politika më efektive dhe e suksesshme e BE-së deri tani. Mekanizmat që BE ka përdorur deri tani për të bërë që vendet kandidate të ndjekin programin e paracaktuar janë vënë në pikëpyetje nga studiues të ndryshëm dhe Shqipëria, nuk po bën gjë tjetër veçse po përforcon këto dyshime përsa i përket efektivitetit të tyre. Vetë vizita e komisionerit Fyle në Tiranë, për votimin e tre ligjeve e tregon këtë gjë. Ata e kanë quajtur këtë proces ‘carrot and sticks’, një metodë që përdorej nga fshatarët për të bërë që gomari i tyre të rifillonte të ecte kur refuzonte ta bënte këtë. Mënyra ishte e tillë: ose fshatari tundte karrotën para hundës së gomarit, kështu që ai duke u përpjekur të hante karrotën avanconte edhe më shumë, ose mënyra klasike e shkopinjve, pra gomari rrihej me shkop që të mund të ecte. Por çfarë po ndodh konkretisht me Shqipërinë? “Acquis communaitaire” dhe kërkesat e BE-së janë kritere sine qua non për të standardizuar politikën shqiptare me atë europiane. Adaptimi i rregullave, normave, standardeve europiane janë kritere për aderimin në BE. Pra politikbërjet e vendeve që aspirojnë të hyjnë në BE, automatikisht influencohen nga të gjithë ato mekanizma që BE ka vënë në dispozicion për këtë proces në politikat e brendshme të vendit aspirant. Në Shqipëri duket që disa prej këtyre mekanizmave po dështojnë. Ekziston një humnerë e madhe midis institucioneve europiane dhe strukturave politike shqiptare. Shqipëria nuk i ngjan aspak një vendi që po aspiron të futet në BE dhe kjo për disa arsye. Prezenca e vazhdueshme e fenomeneve si korrupsioni, vështirëson shumë inkorporimin e rregullave europiane në vend. Aferat korruptive të politikanëve dhe mënyra se si anashkalohen, nga gjyqësori në fillim, por edhe nga vetë qytetarët së dyti, nuk të jep aspak ndjesinë se gjërat mund të kenë marrë drejtimin e ndryshimit. Prokuroria duket tashmë si një vend ku magazinohen dosje të ndryshme, disa prej të cilave s’do hapen kurrë dhe të tjerat do lihen përgjysmë. Mekanizmat kontrollues (si komisioni i ngritur për 21-janarin) nuk kanë munguar. Kurse, përsa i përket opinionit të qytetarëve të zakonshëm, edhe ai kontrollohet duke vënë si prioritet të ditës disa tematika dhe jo të tjera. Opinioni publik, në sensin e një bashkësie opinionesh që bashkohen për të vënë pikën mbi ‘i’ nuk ekziston. Shumë akuza reciproke kanë impaktin e tyre për një kohë të shkurtër pastaj jeta rrjedh normalisht, dielli del ditën tjetër sërish, zogjtë këndojnë në pemë, lulet çelin dhe qytetarët heshtin. Nëse aferat korruptive të njëpasnjëshme pasohen nga shprehja klasike ‘nuk i gjen gjë ata’, është sepse në princip politikanët i njohin shumë mirë qytetarët e tyre dhe politikanët shqiptarë nuk bëjnë përjashtim. Jo vetëm, por ata dinë se çfarë mendojmë dhe që çdo qytetar i heshtur mendon që po të ishte në vend të tyre, ndoshta do të bënte të njëjtën gjë. Në një përqindje apo në një tjetër ne legjitimojmë veprimet e tyre me heshtjen tonë. Qytetarët sllovakë e kuptuan, që nëse kryeministri Mečiar me të gjithë aferat e tij korruptive dhe sulmet ndaj presidentit dhe institucioneve të tjera, do të rizgjidhej edhe njëherë tjetër, Sllovakia mund ta harronte integrimin në BE edhe për shume vite të tjera. A ka nevojë Bashkimi Europian për një formulë të re për aderimin e Shqipërisë apo është Shqipëria që ka nevojë për një rishikim të klasës politike? Arsyeja pse u ndala tek roli i qytetareve është sepse demokratizimi i një vendi nuk varet nga një formulë matematikore. Nuk ekziston në literaturë një përkufizim i demokracisë dhe i demokratizimit për të cilin teoricienët e demokracisë bien dakord. Vetë BE nuk ka pasur ndonjëherë formulime të sakta sesi vendet që aspirojnë anëtarësimin duhet të veprojnë për të plotësuar kushtet. Kjo sepse politika që BE ka përdorur deri tani, është ajo e pranimit të diversitetit, pra jep liri që secili vend kandidat të mund të plotësojë këto direktiva sipas kontekstit të tij politik, ekonomik etj. Ndryshimi, edhe ne rastin e evropianizimit, ndodh përmes një sistemi demokratik, i cili është fleksibël dhe adaptohet sipas nevojave të qytetarëve përmes një adaptimi të rregullave dhe institucioneve. Kjo politikë e BE-së mund të vazhdojë të jetë e suksesshme edhe në rastin e Shqipërisë nëse ne do të mund të përballeshim me kërkesat e tyre.

Një rrezik në rritje për statusin e vendit kandidat

Shumë shpejt Komisioni Europian do të shprehet për marrjen apo jo të statusit kandidat të Shqipërisë në Bashkimin Europian. Duke pasur parasysh që statusi tashmë është refuzuar tri herë, shumë qytetarë shqiptarë, edhe më optimistët, kan rezervat e tyre. Që Shqipëria të marrë statusin këtë dhjetor dhe jo vitin e ardhshëm, ose në vitet në vazhdim, nuk është vetëm e rëndësishme, por është vendimtare për të ardhmen. Pra ka një probabilitet mesatarisht të lartë që refuzimi i statusit këtë vit mund të ishte as më pak dhe as më shumë, por i  pandreqshëm.

 

Duke pasur parasysh që pas aprovimit të Komisionit Europian, Këshillit të Europës i kërkohet të aprovojë marrjen e statusit, është e nevojshme që të shikohet se cilat shtete janë më hezituese karshi Shqipërisë. Një nga shtetet që është akoma duke hezituar është Hollanda. Duke lexuar deklarime të ndryshme që politikanët hollandezë kanë bërë për Shqipërinë, nuk mund të mos më tërhiqte vëmendjen një pohim i një deputeti hollandez dhe ish-lider i  Partisë Konservatore-liberale e quajtur Partia e Popullit për Liri dhe Demokraci (Volkspartij voor Vrijheid en Democratie, VVD).

 

Kjo parti, është pjesë e grupit të Aleancës së Liberalëve dhe Demokratëve për Europën, që formon edhe grupin e tretë më të madh në Parlamentin Europian (The Group of the Alliance of Liberals and Democrats for Europe, ALDE). Ai shprehej se Shqipëria ishte larg së bëri pjesë në Bashkimin Europian për shkak të krimit të organizuar, korrupsionit dhe gjyqësorit jo transparent dhe të korruptuar. Më tej ai shton se hyrja e Shqipërisë në BE do ta dobësonte më shumë këtë të fundit dhe duke konkluduar së fundmi që nuk duhet të ketë më zgjerim. Mund të argumentohet si normale që Hollanda mban një qëndrim të tillë, duke pasur parasysh që ka qenë vendi që (bashke me Francën) i thanë ‘jo’ Kushtetutës Europiane.

 

Pra, është e qartë që nuk mund të presim entuziazëm nga Hollanda. Në fakt, këto pohime që sot na duken shumë dekurajuese, të padrejta etj., nuk janë asgjë në krahasim me atë që mund të vijë më vonë për Shqipërinë. Mos të harrojmë që në maj 2014 qytetarët europianë do shkojnë në zgjedhje. Një herë që Parlamenti merr detyrën do zgjedhë edhe Presidentin e Komisionit Europian dhe pikërisht ky i fundit është promovuesi i zgjerimit të BE-së. Ka një pasiguri të vazhdueshme në Bruksel për zgjedhjet e ardhshme, që janë konsideruar si më të rëndësishmet deri tani.

 

Shumë tremben të shohin partitë e djathta ekstreme të vënë bazat e tyre në Bruksel si p.sh. Partia Populiste Demokrate e Suedisë, Partia ‘Strache’ në Austri, Partia ‘Vlamms Belang’ në Belgjikë, Partia ‘Alternativa për Gjermaninë’ e Gjermanisë, por mbi të gjitha ‘Front National’ e Le Pen në Francë dhe Partia e Lirisë (PVV) e Wilders në Hollandë etj.. Këto dy të fundit, përveçse po punojnë së bashku për të formuar një aleancë, kanë rezultuar në sondazhet e fundit të fitojnë gjithmonë e më shumë popullaritet.

 

P.sh vetëm në Francë, 24 përqind e francezëve kanë deklaruar që do votonin për të djathtën ekstreme në maj 2014. Duhet shtuar që euroskepticizmi nuk është prezent vetëm në vendet themeluese të BE-së, por ka një frymë të tillë edhe në vendet lindore, si Republika Çeke etj.. Frika që në Parlamentin Europian mund të stabilizohen partitë e djathta ekstreme, nuk është e pabazuar duke pasur parasysh se si papunësia vazhdon të rritet në këto vende, se si buxheti financiar rritet dhe se si liderët e majtë po humbasin popullaritet (rënia e popullaritetit të Hollande në Francë ka prekur majat e veta historike).

 

Për më shumë, historikisht, partitë e djathta ekstreme kanë ardhur në pushtet pothuajse automatikisht sa herë ka pasur një krizë ekonomike. Pra aktualisht, sondazhet parashikojnë që 30 përqind e Parlamentit Europian do përbëhet nga euroskeptikë. Rreth para një viti, kreu i delegacionit të Parlamentit Europian për Ballkanin, Eduard Kukan shprehu që qeveria shqiptare duhet të shfrytëzonte kohën aktuale kur  gjendet para një Komisioni Europian kaq shumë në favor të anëtarësimit të Shqipërisë në BE. Kjo frazë kaloi pa u vënë shumë re në atë kohë, por tani që zgjedhjet europarlamentare po afrojnë, nuk mund të injorohet impakti që mund të kenë mbi vendin tonë dhe gjithë procesin që vijon drejt anëtarësimit të plotë.

Reforma, a duhet të kontrollohen Amendamentet nga Gjykata Kushtetuese?

Reformat gjyqësore përfshijnë aktorë dhe dimensione të ndryshme dhe komplekse ku disa pika kyce mund te kalohen perciptas. Debati aktual, pas diskutimit së opozitës me Komisionin e Venecias, ka përfshirë edhe kompetencat e Gjykatës Kushtetuese. Ndërkohë që kompetenca për të rishikuar kushtetueshmërine e ligjeve nuk u diskutua, Komisioni i Venecias e la të hapur debatin për rishikimin e kushtetueshmërisë së amendamenteve kushtetuese. Në këtë aspekt dua të diskutoj pikërisht për rëndësine e kesaj kompetence. Edhe pse nuk ekziston një praktikë e konsoliduar mbi këtë cështje dhe gjykata të ndryshme në vende demokratike nuk e kanë këtë kompetencë, është shumë e rëndësishme që, në kontekstin aktual politik, gjykata kushtetuese shqiptare të mund ta ketë këtë kontroll. Kjo me objektivin për ti dhënë më shumë pushtet Gjykatës.

Rishikimi gjyqësor konsiderohet si një nga instrumentet më të rëndësishm në garancinë kushtetuese. Historikisht, gjykatat kushtetuese luajnë një rol thelbësor në zgjidhjen e mosmarrëveshjeve dhe krizave politike ku aktorë të ndryshëm kanë qënë në konflikt mbi një çështje me interes publik. Ato radhiten në listën e aktorëve të rëndësishëm që krijojnë stabilitet politik. Duke pasur parasysh politikën shqiptare e këtij cerek shekulli, me të drejtë shtrohet pyetja: cfarë roli mund të luajë gjykata kushtetuese, e renditur si një nga gjykatat me më pak influencë në Europën Lindore, përballëve kolosëve të një politike si ajo shqiptare? Pikërisht në një kontekst dhe atmosferë të tillë duhet absolutisht të ketë mundësi për gjykatësit të kontrollojnë amendamentet kushtetuese në mënyre të pavarur nga rrjedhat politike. Kjo i jep mundësinë cdo fraksioni parlamentar që humb një ‘betejë’ në një projektligj të drejtohet tek gjykata kushtetuese për të ‘fituar kushtetueshmërisht’ atë që ‘humbi politikisht’. Në këtë llogjikë bilanci pushtetesh, shpeshherë interesat publike shërbehen më mirë nëpërmjet delegimit të pushtetit tek një institucion që shërben si katalizator. Rrjedhimisht, gjykata kushtetuese mund të ketë ndikim në politikë pikërisht kur pushtetet e tjera i delegojne këtë pushtet. Në kuadër të domosdoshmërisë së ndërtimit të garancive kushtetuese, Gjykata Kushtetuese duke mos qënë e zgjedhur direkt nga populli, por as e drejtuar nga politika shndërrohet në një ‘aktor të tretë’ ose e thënë ndryshe në një arenë ku bëhet presion mbi qeverinë. Kjo kompetencë shton kredibilitetin tek garancia e praktikave demokratike në një sistem si ai shqiptar që përgatitet për hapjen e negociatave per anëtarësim per Shqipërinë. Duke qënë vendimet e gjykatës kushtetuese përfundimtare dhe detyruese, vendimmarrja trasferohet nga legjislativi ose ezekutivi, tek gjyqesori. Nje kompetencë e tillë i jep fuqi të vërtetë gjykatës per të ndikuar në agjendat politike. Por pyetja e dytë që shtrohet me të drejtë është: pse duhet te trasferojmë dhe ti japim kaq pushtet një organi që nuk është zgjedhur nga populli?

Duke qënë kjo gjykatë historikisht shumë pak influente në cështjet që kanë prekur opinionin publik, kjo kompetencë i jep vetëm një kredibilitet jo vetëm gjyqësorit por gjithë sistemit politik. Në të njëjtën kohë, nuk ka asnjë rrezik që ky pushtet i gjykatës të shndërrohet në një vendimarrës politik. Shqyrtimi paraprak gjyqësor kontribuon në mënyrë të konsiderueshme në garancinë kushtetuese, sepse ndalon një legjislacion antikushtetues të hyjë në fuqi. Për këtë, aktorët kompetentë, si grupe parlamentare, i bëjnë kërkesë gjykatës, të shqyrtojë kushtetutshmërinë e statuteve dhe dekreteve para aplikimit të tyre. Një shembull konkret është kur një marrëveshje ndërkombëtare nënshkruhet dhe/ose ratifikohet, dhe disa organe të caktuara kanë të drejtë ti kërkojnë gjykatës një vlerësim mbi përputhshmërinë me Kushtetutën. Pra, sa me shume kompetenca dhe sa më të lehta modalitetet që lejojnë aktorët politikë të nisin një procedurë të shqyrtimit gjyqësor, aq më shumë ky i fundit mund të ushtrohet nga gjykata. Si rezultat, është e rëndësishme ti jepet ky pushtet në mënyrë që të ketë       koordinim midis dhe brenda degëve politike për të mbajtur qeverine  pergjegjese. Pasvitevepapërgjegjshmërie politike, kontrolliefektiv i kësajgjykatë mund të krijojë më shumë barazi para ligjit.